سلام علیکم.
خسته نباشید از شما تقاضا دارم و خواهش می‌کنم که جواب سوال های بنده را مستند بدهید. یکی از دوستان سوالاتی از بنده پرسیده و من چون اطلاع کاملی از آنها نداشتم کامل جوابش را ندادم، لطفا و خواهشا جواب های این سوالات را به ایمیل بنده بفرستید و در سایت قرار دهید.
یکی از سؤالاتش این است: «در کتب شیعه آمده است که در وضو باید پا را بشویی، آیا این روایت صحیح است یانه؟
الکافی جلد 3 صفحه 35/// وسایل الشیعه جلد یک صفحه 269»
پاسخ :
ابتدا روایت مورد نظر شما را می نویسیم آنگاه پاسخ را ارائه خواهیم کرد. مرحوم شیخ کلینی روایت را با این سند و متن نقل کرده است:
6- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ أَبِی دَاوُدَ جَمِیعاً عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَیُّوبَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام. قَالَ: إِذَا نَسِیتَ فَغَسَلْتَ ذِرَاعَکَ قَبْلَ وَجْهِکَ فَأَعِدْ غَسْلَ وَجْهِکَ ثُمَّ اغْسِلْ ذِرَاعَیْکَ بَعْدَ الْوَجْهِ فَإِنْ بَدَأْتَ بِذِرَاعِکَ الْأَیْسَرِ قَبْلَ الْأَیْمَنِ فَأَعِدْ غَسْلَ الْأَیْمَنِ ثُمَّ اغْسِلِ الْیَسَارَ وَ إِنْ نَسِیتَ مَسْحَ رَأْسِکَ حَتَّى تَغْسِلَ رِجْلَیْکَ فَامْسَحْ رَأْسَکَثُمَّ اغْسِلْ رِجْلَیْکَ.
«امام صادق علیه السلام فرمود: هرگاه فراموش کردى و پیش از شستن صورت، دست خود را شستى، برگردید و صورتت را بشویید و بعد از آن دست خود را بشویید. اگر فراموش کردى و پیش از دست راست، دست چپ را شستى، برگرد و دست راستت را بشوى و بعد از آن دوباره دست چپ را بشوى. اگر مسح سرت را فراموش کردى و به شستن پاها پرداختى، برگرد و سر خود را مسح کن و بعد از آن دوباره پاهاى خود را بشویید.»
الکلینی الرازی، أبو جعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق (متوفاى328 هـ)، الأصول من الکافی، ج3 ص 35، ناشر: اسلامیه، تهران، الطبعة الثانیة،1362 هـ.ش.
از این روایت می‌توان چند پاسخ ارائه کرد:
اولا: سند روایت منقطع است:
این روایت از نظر سند منقطع است؛ زیرا «حسین بن سعید»، اصلاً «فضالة بن ایوب» را ملاقات نکرده تا بتواند از وی روایت نقل کند. از این رو ، از نظر شیعه این روایت اعتباری ندارد.
مرحوم نجاشی در خصوص این مطلب می‌نویسد:
فضالة بن أیوب الأزدی عربی صمیم ، سکن الأهواز ، روى عن موسى بن جعفر علیه السلام ، وکان ثقة فی حدیثه ، مستقیما فی دینه . له کتاب الصلاة . قال لی أبو الحسن البغدادی السورائی البزاز . قال لنا الحسین بن یزید السورائی : کل شئ تراه الحسین بن سعید عن فضالة ، فهو غلط ، إنما هو الحسین عن أخیه الحسن عن فضالة وکان یقول : إن الحسین بن سعید لم یلق فضالة ، ...
«فضالة بن ایوب ازدی از عرب های اصل ساکن اهواز بوده و از امام کاظم علیه السلام روایت نقل کرده است. وی در نقل روایت موثق و در دینش مستقیم بوده و دارای کتاب است. به نقل ابو الحسن بغدادی، حسین بن یزید سورایی گفته است: هرجا می‌بینی که حسین بن سعید از فضاله نقل کرده، اشتباه است؛ زیرا حسین از برادرش حسن و او از فضاله نقل کرده است. وی می‌گفت: حسین بن سعید اصلا فضاله را ملاقات نکرده است. ...»
النجاشی الأسدی الکوفی، ابوالعباس أحمد بن علی بن أحمد بن العباس (متوفاى450هـ)، فهرست أسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ص311، تحقیق: السید موسی الشبیری الزنجانی، ناشر: مؤسسة النشر الاسلامی ـ قم، الطبعة: الخامسة، 1416هـ.
ثانیا: علمای شیعه این روایت را حمل بر تقیه کرده اند.
بر فرض صحت سند روایت، این حدیث از روی تقیه و به خاطر حفظ جان شیعیان صادر شده است. مرحوم شیخ حر عاملی بعد از نقل روایت می‌نویسد:
أقول : غسل الرجلین محمول على التقیة لما مر .
«می‌گویم: شستن هر دو پا بر تقیه حمل شده است.»
الحر العاملی، محمد بن الحسن _متوفاى1104ق_، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، ج 1، ص 318، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، الطبعة: الثانیة، 1414هـ.
توضیح مطلب این که: در جایی که جان انسان در خطر باشد، اسلام اجازه داده است برای حفظ جانش تقیه کند. امام صادق علیه السلام نیز این روایت را در چنین شرایطی بیان کرده است در حالی که طبق مبنای فقه شیعه که برگرفته از روایات اهل بیت (علیهم السلام) است، شستن پا در وضو جایز نیست، و فقهای شیعه تنها آن را در صورت تقیه و خوف جایز دانسته اند. مرحوم شیخ طوسی می‌نویسد:
ولا یجوز غسل الرجلین للوضوء مع الاختیار ، ویجوز عند التقیة والخوف.
«شستن هر دو پا در وضو در صورت اختیار جایز نیست؛ اما اگر تقیه و خوف باشد جایز است.»
الطوسی، الشیخ ابوجعفر، محمد بن الحسن بن علی بن الحسن (متوفاى460هـ)، المبسوط، ج 1، ص22
یحیی بن سعید حلی نیز می‌فرماید:
ولا یجوز غسل الرجلین بدلا عن المسح إلا لتقیة.
«شستن هر دو پا به جای مسح، جایز نیست مگر در صورت تقیه.»
الحلی، یحیى بن سعید (متوفای689هـ)، الجامع للشرایع، ص 35، تحقیق: تحقیق وتخریج: جمع من الفضلاء / إشراف: الشیخ جعفر السبحانی، ناشر: مؤسسة سید الشهداء، چاپخانه: المطبعة العلمیة – قم، چاپ: 1405
ثالثا: روایت مخالف اعتقاد شیعه و روایات دیگر است:
پاسخ دیگر این است که این روایت، مخالف اعتقاد شیعه و روایات مستفیضی است که مسح پاها را واجب شمرده و شستن آن را جایز نمی‌دانند. شیخ صدوق در این باره می‌فرماید:
ومن غسل الرجلین فقد خالف الکتاب والسنة.
«کسی که هر دو پا را بشوید، بدون تردید با کتاب خدا و سنت رسول خدا صلی الله علیه و‌آله مخالفت کرده است.»
الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین (متوفاى381هـ)، الهدایة، ص80
صاحب جواهر نیز مسح پاها را از ضروریات مذهب شیعه می‌داند و می‌فرماید:
من فروض الوضوء (مسح الرجلین) إجماعا عند الإمامیة محصلا ومنقولا، بل هو من ضروریات مذهبهم، وأخبارهم به متواترة، بل فی الانتصار أنها أکثر من عدد الرمل والحصى.
«از واجبات وضو مسح نمودن پاها است که دلیل آن در نزد امامیه اجماع محصل و منقول می‌باشد؛ بلکه بالاتر از آن، مسح نمودن از ضروریات مذهب شیعه است و روایات شیعه در باره آن متواتر است بلکه در کتاب «انتصار» آمده که روایات آن از تعداد ریگ ها و سنگریزهای بیابان بیشتر است.»
النجفی، الشیخ محمد حسن (متوفاى1266هـ)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج2، ص 206، تحقیق وتعلیق وتصحیح: محمود القوچانی، ناشر: دار الکتب الاسلامیة ـ تهران، الطبعة: السادسة، 1363ش.
آقا رضا همدانی بعد از نقل سخن کتاب «الانتصار سید مرتضی» می‌گوید:
ولکن مخالفینا نبذوه وراء ظهورهم ولولاه لاتحدت الکلمة وارتفعت المخالفة بین الأمة.
«مخالفین شیعه این روایات را پشت سر شان انداخته اند اگر این کار را نمی‌کردند نظر شیعه و اهل سنت در این مورد یکی می‌شد و اختلاف از میان امت برداشته می‌شد.»
الهمدانی، آقا رضا (متوفای1322هـ)، مصباح الفقیه (ط.ق)، ج 1، ص 157، ناشر: منشورات مکتبة الصدر – طهران، چاپخانه: حیدری، توضیحات: طبعة حجریة، طبق برنامه کتابخانه اهل البیت علیهم السلام.
محقق بحرانی نیز در این زمینه می‌نویسد:
وما یدل على وجوب المسح ونفی الغسل من أخبارنا فمستفیض، بل الظاهر أنه من ضروریات مذهبنا.
«روایاتی که بر وجوب مسح پا و نفی شستن آن دلالت دارد، مستفیض هستند؛ بلکه از ضروریات مذهب شیعه است.»
البحرانی، الشیخ یوسف، (متوفای1186هـ)، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، ج 2، ص290، ناشر : مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة، طبق برنامه مکتبه اهل البیت.
روایات وجوب مسح پاها در وضو:
تا اینجا ثابت شد که مسح پاها در وضو واجب و از ضروریات مذهب شیعه می‌باشد و روایات آن متواتر است. برای اثبات مطلب، چند روایت آن را ذکر می‌نماییم:
روایت اول:
مرحوم کلینی از امام باقر (علیه السلام) روایتی در باره‌ی ترتیب افعال وضو نقل کرده که حضرت در این روایت به مسح کردن پاها دستور داده است:
عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِیعاً عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام تَابِعْ بَیْنَ الْوُضُوءِ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ابْدَأْ بِالْوَجْهِ ثُمَّ بِالْیَدَیْنِ ثُمَّ امْسَحِ الرَّأْسَ وَ الرِّجْلَیْنِ وَ لَا تُقَدِّمَنَّ شَیْئاً بَیْنَ یَدَیْ شَیْءٍ تُخَالِفْ مَا أُمِرْتَ بِهِ وَ إِنْ غَسَلْتَ الذِّرَاعَ قَبْلَ الْوَجْهِ فَابْدَأْ بِالْوَجْهِ وَ أَعِدْ عَلَى الذِّرَاعِ وَ إِنْ مَسَحْتَ الرِّجْلَ قَبْلَ الرَّأْسِ فَامْسَحْ عَلَى الرَّأْسِ قَبْلَ الرِّجْلِ ثُمَّ أَعِدْ عَلَى الرِّجْلِ ابْدَأْ بِمَا بَدَأَ اللَّهُ بِه.
«امام باقر علیه السلام فرمود: وضویت را پى در پى بگیر. آن چنان که خداوند فرموده است؛ یعنی اول شستن صورت، بعد شستن دو دست، بعد از آن مسح سر، و در پایان مسح دو پا را انجام بده. هیچ یکی را بر دیگرى مقدم نکن که فرمان خدا را مخالفت خواهى کرد. اگر دست خود را شستى، پیش از آن که صورت خود را بشوئى، برگرد و صورت خود را بشوى و بعد از آن دوباره ساعد خود را بشوى. و اگر پاى خود را مسح کردى، پیش از آن که سر خود را مسح کنى، برگرد، و سر خود را مسح کن و بعد از آن دوباره پاى خود را مسح کن.
هماره به آن عضوى ابتدا کن که خداوند عز و جل ابتدا کرده است»
الکلینی الرازی، أبو جعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق (متوفاى328 هـ)، الأصول من الکافی، ج 3، ص 35، ح5، ناشر: اسلامیه، تهران، الطبعة الثانیة،1362 هـ.ش.
تصحیح روایت:
سند این روایت از نظر علمای شیعه صحیح است. علامه مجلسی در باره صحت روایت می‌نویسد:
الحدیث الخامس: حسن کالصحیح.
«روایت پنجم: حسن است همانند روایت صحیح.»
مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ج13، ص112، تهران، چاپ: دوم، 1404 ق.
علامه حلی نیز می‌نویسد:
وروی فی الصحیح ، عن زرارة قال : قال أبو جعفر علیه السلام : ... ثم بالیدین ثم امسح الرأس والرجلین ،
«در حدیث صحیح از زراره روایت شده که امام باقر علیه السلام فرمود: ....»
الحلی الأسدی، جمال الدین أبو منصور الحسن بن یوسف بن المطهر (متوفاى726هـ)، منتهى المطلب فی تحقیق المذهب، ج 2 ص 106، تحقیق: قسم الفقه فی مجمع البحوث الإسلامیة، ناشر: مجمع البحوث الإسلامیة - إیران – مشهد، چاپخانه: مؤسسة الطبع والنشر فی الآستانة الرضویة المقدسة، چاپ: الأولى1412
مرحوم بهائی عاملی نیز می‌نویسد:
من الصحاح زرارة قال قال أبو جعفر ( علیه السلام ) ... ثم امسح الرأس والرجلین..
«از روایات صحیح، روایت زراره است که می‌گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: ...»
الحارثی العاملی، محمد بن الحسین بن عبد الصمد، (متوفای 1031هـ) الحبل المتین، ص 22، ناشر : منشورات مکتبة بصیرتی - قم
محقق بحرانی نیز می‌نویسد:
فی صحیح زرارة : ... ثم بالیدین ثم امسح الرأس والرجلین
المحقق البحرانی، الحدائق الناضرة، ج 2، ص 352
آقا رضا همدانی نیز از این روایت تعبیر «صحیحه» دارد:
فی صحیحة زرارة ... ثم امسح الرأس والرجلین ...
آقا رضا الهمدانی، مصباح الفقیه (ط.ق)، ج 1، ص 173
در نتیجه این روایت صحیح است و ثابت می‌شود که مسح پاها واجب است و کلمه «امسح» در این جمله دلالت بر وجوب می‌کند.
روایت دوم:
روایت دیگری در اصول کافی از امام هشتم علیه السلام نقل شده که آن حضرت خودش پاها را مسح نمود و آن را به دیگران آموزش داده است:
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَسْحِ عَلَى الْقَدَمَیْنِ کَیْفَ هُوَ فَوَضَعَ کَفَّهُ عَلَى الْأَصَابِعِ فَمَسَحَهَا إِلَى الْکَعْبَیْنِ إِلَى ظَاهِرِ الْقَدَمِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا قَالَ بِإِصْبَعَیْنِ مِنْ أَصَابِعِهِ هَکَذَا فَقَالَ لَا إِلَّا بِکَفِّهِ.
«امام هشتم علیه السلام فرمود: مسح پاها چگونه انجام مىشود؟ امام کف دست را بر روى انگشتهاى پا نهاد و پشت پا را تا محل برآمدگی مسح کشید. من گفتم: اگر کسى فقط با دو انگشت خود این طورى مسح بکشد، کفایت نمىکند؟ حضرت فرمود: نه. جز این که با کف دست بکشد، کفایت نخواهد کرد.»
الکافی، ج3، ص 31، ح6
تصحیح روایت:
سند این روایت نیز صحیح است .
مرحوم علامه محمد تقی مجلسی (مجلسی اول)، روایت را ذیل این بحث که آیا مسمای مسح کفایت می‌کند یا خیر، تصحیح کرده و به این روایت برای مدعای خود استدلال می‌فرماید:
و الأخبار الصریحة دالة على الاکتفاء بالمسمى. نعم الأولى الاستیعاب، کما یدل علیه صحیحة ابن أبی نصر عن الرضا علیه السلام: قال سألته عن المسح على القدمین کیف هو؟ فوضع کفه على الأصابع فمسحها إلى الکعبین إلى ظاهر القدم،
«روایات صریح دلالت می‌کند که مسمای مسح کفایت می‌کند. بلی، استیعاب (مسح با همه کف دست) بهتر است؛ چنانچه بر این مطلب روایت صحیح ابن ابی نصر بزنطی از امام هشتم علیه السلام دلالت می کند ...»
مجلسى، محمدتقى بن مقصودعلى، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه (ط - القدیمة) ، ج1 ؛ ص149، قم، چاپ: دوم، 1406 ق.
و در کتاب «مرآة العقول» روایت ششم این باب را (روایت مورد بحث) صحیح می‌داند:
الحدیث السادس: صحیح.
مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ج13، ص102، تهران، چاپ: دوم، 1404 ق.
و در کتاب دیگرش نیز این روایت را که در تهذیب به شماره 28 ذکر شده، صحیح می‌داند:
الحدیث الثامن و العشرون: صحیح أیضا.
مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار ، ج1، ص283، قم، چاپ: اول، 1406 ق.
علامه حلی نیز می‌نویسد:
احتج الآخرون : بما رواه أحمد بن محمد بن أبی نصر ، فی الصحیح ، عن أبی الحسن الرضا علیه السلام قال : سألته عن المسح على القدمین کیف هو ؟
«دیگران احتجاج کرده به روایت صحیح احمد بن محمد بن ابی نصر که از امام هشتم علیه السلام نقل کرده است ....»
الحلی، الحسن بن یوسف (متوفای726هـ)، مختلف الشیعة، ج 1، ص 290، تحقیق : مؤسسة النشر الإسلامی، تحقیق : مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ : الثانیة، سال چاپ : ذى القعدة 1413
و در کتاب دیگرش به صراحت این روایت را صحیح می‌داند:
وروی فی الصحیح ، عن أحمد بن محمد ، قال : سألت أبا الحسن علیه السلام عن المسح على القدمین کیف هو؟
«در روایت صحیح وارد شده است از احمد بن محمد ...»
الحلی الأسدی، جمال الدین أبو منصور الحسن بن یوسف بن المطهر (متوفاى726هـ)، منتهى المطلب فی تحقیق المذهب، ج 2، ص 67، تحقیق: قسم الفقه فی مجمع البحوث الإسلامیة، ناشر: مجمع البحوث الإسلامیة - إیران – مشهد، چاپخانه: مؤسسة الطبع والنشر فی الآستانة الرضویة المقدسة، چاپ: الأولى1412
شهید اول نیز از این روایت تعبیر «صحیحه» دارد:
ولصحیحة البزنطی عن الرضا (علیه السلام)، وسأله عن المسح على القدمین، فوضع کفه على الأصابع فمسحهما إلى الکعبین.
«و به خاطر روایت صحیح بزنطی از امام هشتم علیه السلام ...»
العاملی الجزینی، محمد بن جمال الدین مکی، الشهید الأول (متوفای786 ه ـ) ذکرى الشیعة فی أحکام الشریعة، ج 2، ص154، تحقیق : مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، ناشر : مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث – قم، الطبعة الأولى 1419
فاضل هندی نیز می‌گوید:
لصحیح البزنطی سأل الرضا علیه السلام عن المسح على القدمین کیف هو ؟
الاصفهانی، الشیخ بهاء الدین محمد بن الحسن الأصفهانی المعروف ب الفاضل الهندی (متوفای1137ه)، کشف اللثام عن قواعد الأحکام، ج 1، ص 545، تحقیق: مؤسسة النشر الإسلامی، ناشر: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة، چاپ: الأولى، سال چاپ: 1416
محقق بحرانی نیز این روایت را صحیح می‌داند و می‌گوید:
ومن تلک الأخبار صحیحة أحمد بن محمد بن أبی نصر البزنطی عن الرضا ( علیه السلام ) قال : سألته عن المسح على القدمین کیف هو ؟
«از جمله این روایات، روایت صحیح احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی از امام هشتم علیه السلام است. ...»
البحرانی، الشیخ یوسف، (متوفای1186هـ)، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، ج 2، ص 300، ناشر : مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة، طبق برنامه مکتبه اهل البیت.
در نتیجه این روایت نیز صحیح است.
روایت سوم:
امام صادق (علیه السلام) در روایت صحیح دیگر نیز ترتیب افعال وضو را بیان کرده و برای پاها مسح را واجب می‌داند:
عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ الْأُذُنَانِ لَیْسَا مِنَ الْوَجْهِ وَ لَا مِنَ الرَّأْسِ قَالَ وَ ذُکِرَ الْمَسْحُ فَقَالَ امْسَحْ عَلَى مُقَدَّمِ رَأْسِکَ وَ امْسَحْ عَلَى الْقَدَمَیْنِ وَ ابْدَأْ بِالشِّقِّ الْأَیْمَنِ.
«امام صادق علیه السلام فرمود: گوشها نه جزء صورتند و نه جزء سر. حضرت در مورد مسح کشیدن فرمود: اول، جلو سر را مسح کن و بعدا روی پاها را و در مسح پاها پاى راست را مقدم بدار.»
الکافی، ج3، ص 30، ح2
تصحیح روایت:
این روایت نیز از نظر سند معتبر است و علمای شیعه بر این مطلب تصریح کرده اند. علامه محمد باقر مجلسی (مجلسی اول) می‌فرماید:
الحدیث الثانی: حسن.
«روایت دوم سندش «حسن» است.»
مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ج13، ص96، تهران، چاپ: دوم، 1404 ق.
محقق نراقی نیز از این روایت تعبیر به «حسنة» کرده است:
وحسنة محمد : وذکر المسح فقال : امسح على مقدم رأسک وامسح على القدمین وابدأ بالشق الأیمن.
«و روایت حسنه‌ی محمد بن مسلم، بحث مسح را ذکر کرده و فرموده: بر جلوی پیشانیت و بر هر دو پای خود مسح کن...»
النراقی، المولی أحمد بن محمد مهدی (متوفای1245هـ)، مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، ج2، ص144، تحقیق: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث - مشهد المقدسة، ناشر: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث - قم، اپخانه: ستارة، چاپ: الأولى1415
مرحوم صاحب جواهر در باره ترتیب مسح می‌نویسد:
رواه الکلینی فی الحسن کالصحیح عن محمد بن مسلم عن أبی عبد الله ( علیه السلام ) قال : وذکر المسح فقال : امسح على مقدم رأسک ، وامسح على القدمین ،
«این مطلب را مرحوم کلینی در روایت حسن که همانند صحیح است، از محمد بن مسلم از امام صادق علیه السلام روایت کرده است. ...»
النجفی، الشیخ محمد حسن (متوفاى1266هـ)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج 2، ص 228، تحقیق وتعلیق وتصحیح: محمود القوچانی، ناشر: دار الکتب الاسلامیة ـ تهران، الطبعة: السادسة، 1363ش.
مرحوم آقا رضا همدانی نیز در استدلال بر وجوب رعایت ترتیب این روایت را صحیح می‌داند و می‌نویسد:
ویدل علیه ما رواه الکلینی [ ره ] فی الحسن کالصحیح عن محمد بن مسلم عن أبی عبد الله ( ع ) قال وذکر المسح فقال امسح على مقدم رأسک وامسح على القدمین.
« بر این مطلب آنچه را که مرحوم کلینی در روایت حسن که همانند صحیح است، از محمد بن مسلم از امام صادق علیه السلام نقل کرده است، دلالت می‌کند...»
الهمدانی، آقا رضا (متوفای1322هـ)، مصباح الفقیه (ط.ق)، ج 1، ص 162، ناشر: منشورات مکتبة الصدر – طهران، چاپخانه: حیدری، توضیحات: طبعة حجریة، طبق برنامه کتابخانه اهل البیت علیهم السلام.
سید خوانساری نیز همین تعبیر را در باره این روایت دارد:
ما رواه الکلینی فی الحسن کالصحیح، عن أبی عبد الله علیه السلام قال: وذکر المسح فقال: ( امسح على مقدم رأسک وامسح على القدمین وابدء بالشق الأیمن )
الخوانساری، السید احمد، (متوفای 1405ق) جامع المدارک ، ج 1، ص 47، تحقیق : تعلیق : علی أکبر الغفاری، ناشر : مکتبة الصدوق – طهران، چاپ : الثانیة، سال چاپ : 1405 - 1364 ش
نتیجه:
روایتی که شستن پاها را در وضو بیان می‌کند از نظر سند ضعیف، و مخالف عقیده شیعه است و روایات صحیحی که در حد استفاضه است، وجوب مسح پا از آنها استفاده می‌شود. که چند نمونه از آن را ذکر کردیم. بنابراین، بر مبنای روایات صحیح مذهب شیعه، در وضو پاها مسح می‌شود.