نزول «آیه 10 سوره تحریم» در مذمت عایشه و حفصه
(اثبات از کتب اهل سنت)
خداوند کریم در ادامه سوره تحریم مى‌فرماید:
ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذینَ کَفَرُوا امْرَأَةَ نُوحٍ وَامْرَأَةَ لُوطٍ کانَتا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَیْنِ فَخانَتاهُما فَلَمْ یُغْنِیا عَنْهُما مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَقیلَ ادْخُلاَ النَّارَ مَعَ الدَّاخِلینَ. التحریم/10.
خداوند براى کسانى که کافر شدهاند به همسر نوح و همسر لوط مثَل زده است، آن دو تحت سرپرستى دو بنده از بندگان صالح ما بودند، ولى به آن دو خیانت کردند و ارتباط با این دو (پیامبر) سودى به حالشان (در برابر عذاب الهى) نداشت، و به آنها گفته شد: «وارد آتش شوید همراه کسانى که وارد می شوند!».
بسیارى از مفسران اهل سنت تصریح کرده‌اند که این آیه نیز در باره عائشه و حفصه نازل شده است .
قرطبى در تفسیر این آیه مى‌نویسد:
قوله «ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذینَ کَفَرُوا» مثل ضربه الله یحذر به عائشة وحفصة فی المخالفة حین تظاهرتا على رسول الله.
این سخن خداوند «ضرب الله...» مثلى است که خداوند به منظور ترساندن عائشه و حفصه نازل کرده است ؛ در آن هنگام که مخالفت کردند و علیه رسو ل خدا همپیمان شدند .
الأنصاری القرطبی، ابوعبد الله محمد بن أحمد (متوفای671هـ)، الجامع لأحکام القرآن، ج 18، ص 202 ، ناشر: دار الشعب – القاهرة.
و ابن القیم الجوزیه، شاگرد شخیص ابن تیمیه و ناشر افکار او، بعد از نقل این روایت مى‌گوید:
ثُمَّ فی هذه الْأَمْثَالِ من الْأَسْرَارِ الْبَدِیعَةِ ما یُنَاسِبُ سِیَاقَ السُّورَةِ فَإِنَّهَا سِیقَتْ فی ذِکْرِ أَزْوَاجِ النبی صلى اللَّهُ علیه وسلم وَالتَّحْذِیرِ من تَظَاهُرِهِنَّ علیه وَأَنَّهُنَّ إنْ لم یُطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَیُرِدْنَ الدَّارَ الْآخِرَةَ لم یَنْفَعْهُنَّ اتِّصَالُهُنَّ بِرَسُولِ اللَّهِ صلى اللَّهُ علیه وسلم کما لم یَنْفَعْ امْرَأَة نُوحٍ وَلُوط اتِّصَالهمَا بِهِمَا وَلِهَذَا إنَّمَا ضَرْب فی هذه السُّورَةِ مَثَلَ اتِّصَالَ النِّکَاحِ دُونَ الْقَرَابَةِ.
قال یحیى بن سَلَّامٍ ضَرَبَ اللَّهُ الْمَثَلَ الْأَوَّلَ یُحَذِّرُ عَائِشَةَ وَحَفْصَةَ ثُمَّ ضَرَبَ لَهُمَا الْمَثَلَ الثَّانِیَ یُحَرِّضُهُمَا على التَّمَسُّکِ بِالطَّاعَةِ.
در این مثال‌ها اسرار عالى نهفته است که با سیاق آیه تناسب دارد؛ زیرا در باره همسران پیامبر و بر حذر داشتن آنان از نافرمانى آن حضرت نازل شده است که اگر از خدا و رسول اطاعت نکنند و در عین حال مشتاق سعادت اخروى باشند، پیوند با رسول خدا (ص) نفعى براى آنان نخواهد داشت؛ همانگونه که ازدواج با نوح و لوط براى همسران آنان فایده‌اى نداشت و به همین جهت هم در این سوره از رابطه سببى یعنى ازدواج مثال آورد نه نسبى مثل فرزند و غیره.
یحیى بن سلام گفته است: خداوند در مثال اول عائشه و حفصه را بر حذر داشته و در مثل دوم آن دو را به پیروى و اطاعت از رسول خدا (ص) ترغیب فرموده است.
الزرعی الدمشقی، محمد بن أبی بکر أیوب (معروف به ابن قیم الجوزیة)، إعلام الموقعین عن رب العالمین، ج 1، ص 189، تحقیق: طه عبد الرؤوف سعد، ناشر: دار الجیل - بیروت - 1973؛
الزرعی الدمشقی، محمد بن أبی بکر أیوب (معروف به ابن قیم الجوزیة)، الأمثال فی القرآن الکریم، ج 1، ص 57، تحقیق: إبراهیم محمد، ناشر: مکتبة الصحابة - طنطا - مصر - 1406، الطبعة: الأولى.
علامه محمد بن على شوکانى نیز مى‌نویسد:
وما أحسن من قال فإن ذکر امرأتی النبیین بعد ذکر قصتهما ومظاهرتهما على رسول الله صلى الله علیه وإله وسلم یرشد أقم إرشاد ویلوح أبلغ تلویح إلى ان المراد تخویفهما مع سائر أمهات المؤمنین وبیان أنهما وإن کانتا تحت عصمة خیر خلق الله وخاتم رسله فإن ذلک لا یغنی عنهما من الله شیئا... .
و چه نیکو سخنى گفته است آنکه گفت: یاد آورى داستان دو نفر (عائشه و حفصه) از همسران پیامبر و حرکت آن دو بر ضد رسول خدا (ص)، محکمترین پیام و ارشاد را همراه دارد، که به آن دو نفر و دیگر همسران رسول خدا (ص) اعلام مى‌دارد که همسر خاتم پیامبران بودن سبب نجات آنان نخواهد بود.
الشوکانی، محمد بن علی بن محمد (متوفای1255هـ)، فتح القدیر الجامع بین فنی الروایة والدرایة من علم التفسیر، ج 5، ص 256، ناشر: دار الفکر – بیروت.
فیروزآبادى، مفسر، ادیب و لغت شناس مشهور اهل سنت در کتاب تفسیر ابن عباس مى‌نویسد:
ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً ... .
ثم خوّف عائشة وحفصة لإیذائهما النبى صلى الله علیه وسلم بامرأة نوح وامرأة لوط فقال «ضَرَبَ اللَّهُ» بین الله «مثلا» صفة «لِلَّذینَ کَفَرُوا» بالمرأتین الکافرتین « امْرَأَةَ نُوحٍ» واهلة « وَامْرَأَةَ لُوطٍ» واعلة « کانَتا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَیْنِ» مرسلین « فَخانَتاهُما»... .
سپس خداوند عائشه و حفصه به خاطر اذیت کردن رسول خدا مى‌ترساند و سرنوشت زن نوح و لوط را براى آنها مثال مى‌زند و ... .
الفیروز آبادی ، أبو طاهر الشیخ مجد الدین محمد بن یعقوب بن محمد بن إبراهیم بن عمر (متوفای817 هـ)، تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس، ج 1، ص 478 ،ناشر: دار الکتب العلمیة – لبنان.
فخرالدین رازى، تفسیر پرداز شهیر اهل سنت، در کتاب المحصول خود مى‌نویسد که عثمان بن عفان نیز اعتقاد داشته است که این آیه در باره عائشه و حفصه نازل شده است :
الحکایة الثانیة:
أن عثمان رضی الله عنه أخر عن عائشة رضی الله عنها بعض أرزاقها فغضبت ثم قالت یا عثمان أکلت أمانتک وضیعت الرعیة وسلطت علیهم الأشرار من أهل بیتک والله لولا الصلوات الخمس لمشى إلیک أقوام ذوو بصائر یذبحونک کما یذبح الجمل
فقال عثمان رضی الله عنه ضرب الله مثلا للذین کفروا امرأة نوح وامرأة لوط الآیة فکانت عائشة رضی الله عنها تحرض علیه جهدها وطاقتها وتقول أیها الناس هذا قمیص رسول الله صلى الله علیه وسلم لم یبل وقد بلیت سنته اقتلوا نعثلا قتل الله نعثلا.
عثمان در ارسال بعضى از ما سهم بیت المال عائشه تاخیر کرد ؛ به همین جهت عائشه ناراحت شد وبه عثمان گفت: آنچه نزد تو به امانت بود خوردی، امت را تحقیر کردی، افراد بد خاندانت را بر آنان مسلط کردی، به خدا سوگند! اگر نمازهاى پنجگانه نبود گروه‌هایى از مردم آگاه بر تو هجوم مى‌آوردند و تو را همانند شتر ذبح مى‌کردند.
عثمان به آیه‌اى از قرآن که در آن از دو تن از همسران پیامبران یعنى همسر نوح و لوط به بدى یاد شده است استشهاد مى‌کند: خدا براى افرادى که کفر ورزیده اند، زن نوح وزن لوط را مثل آورده است.
به همین سبب بود که عائشه با تمام توان وقدرتش مردم را علیه عثمان تحریک مى‌کرد و مى‌گفت: اى مردم این پیراهن رسول خدا (ص) است که هنوز کهنه نشده است؛ ولى سنت او را از بین بردند، بکشید نعثل را (اسم مردى از یهودیان مصر که ریش بلندى داشت وبه حماقت معروف بود)، خدا او را بکشد.
الرازی الشافعی، فخر الدین محمد بن عمر التمیمی (متوفای604هـ)، المحصول فی علم الأصول ، ج 4، ص 492، تحقیق : طه جابر فیاض العلوانی ، ناشر : جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة - الریاض ، الطبعة : الأولى ، 1400هـ.
دیگر مفسران اهل سنت نیز تصریح کرده‌اند که این آیه در باره عائشه و حفصه نازل شده است که ما به نام و آدرس کتاب برخى از آنها اشاره مى‌کنیم :
ابن الجوزی الحنبلی، جمال الدین ابوالفرج عبد الرحمن بن علی بن محمد (متوفای 597 هـ)، زاد المسیر فی علم التفسیر، ج 8، ص 314، ناشر: المکتب الإسلامی - بیروت، الطبعة: الثالثة، 1404هـ؛
الأزدی البلخی، أبو الحسن مقاتل بن سلیمان بن بشیر (متوفای150هـ) ، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ج 3، ص 379 ، تحقیق : أحمد فرید ، ناشر : دار الکتب العلمیة - لبنان/ بیروت ، الطبعة : الأولى ، 1424هـ - 2003م؛
ابن عادل الدمشقی الحنبلی، ابوحفص عمر بن علی (متوفای بعد 880 هـ)، اللباب فی علوم الکتاب، ج 19، ص 351 ، تحقیق: الشیخ عادل أحمد عبد الموجود والشیخ علی محمد معوض، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت / لبنان، الطبعة: الأولى، 1419 هـ ـ 1998م؛
الثعالبی ، عبد الرحمن بن محمد بن مخلوف (متوفای875هـ) ، الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن ، ج 9، ص 351 ، ناشر : مؤسسة الأعلمی للمطبوعات – بیروت؛
الشوکانی، محمد بن علی بن محمد (متوفای1255هـ)، فتح القدیر الجامع بین فنی الروایة والدرایة من علم التفسیر، ج 5، ص 255 ، ناشر: دار الفکر – بیروت؛
القنوجی البخاری، أبو الطیب السید محمد صدیق خان بن السید حسن خان (متوفای1307هـ)، حسن الأسوة بما ثبت من الله ورسوله فی النسوة، ج 1، ص 242 ،تحقیق: الدکتور- مصطفی الخن/ ومحی الدین ستو ناشر: مؤسسة الرسالة – بیروت، الطبعة: الخامسة، 1406هـ/ 1985م.
نزول پنج آیه اول سوره تحریم در مذمت عایشه
خداوند مهربان در قرآن کریم در سوره تحریم مى‌فرماید:
یَأَیهَُّا النَّبىُِّ لِمَ تحَُرِّمُ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَکَ تَبْتَغِى مَرْضَاتَ أَزْوَاجِکَ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ . قَدْ فَرَضَ اللَّهُ لَکمُْ تحَِلَّةَ أَیْمَانِکُمْ وَاللَّهُ مَوْلَئکمُْ وَهُوَ الْعَلِیمُ الحَْکِیمُ . وَإِذْ أَسَرَّ النَّبىُِّ إِلىَ بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِیثًا فَلَمَّا نَبَّأَتْ بِهِ وَأَظْهَرَهُ اللَّهُ عَلَیْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَأَعْرَضَ عَن بَعْضٍ فَلَمَّا نَبَّأَهَا بِهِ قَالَتْ مَنْ أَنبَأَکَ هَاذَا قَالَ نَبَّأَنىَِ الْعَلِیمُ الْخَبِیرُ. إِن تَتُوبَا إِلىَ اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُمَا وَإِن تَظَاهَرَا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَئهُ وَجِبرِْیلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمَلَئکَةُ بَعْدَ ذَالِکَ ظَهِیرٌ. عَسىَ رَبُّهُ إِن طَلَّقَکُنَّ أَن یُبْدِلَهُ أَزْوَاجًا خَیرًْا مِّنکُنَّ مُسْلِمَاتٍ مُّؤْمِنَاتٍ قَانِتَاتٍ تَئبَاتٍ عَابِدَاتٍ سَئحَاتٍ ثَیِّبَاتٍ وَأَبْکاَرًا.
اى پیامبر! چرا چیزى را که خدا بر تو حلال کرده بخاطر جلب رضایت همسرانت بر خود حرام مى‌کنى؟! و خداوند آمرزنده و رحیم است. خداوند راه گشودن سوگندهایتان را (در این گونه موارد) روشن ساخته و خداوند مولاى شماست و او دانا و حکیم است.
(به خاطر بیاورید) هنگامى را که پیامبر یکى از رازهاى خود را به بعضى از همسرانش گفت، ولى هنگامى که وى آن را افشا کرد و خداوند پیامبرش را از آن آگاه ساخت، قسمتى از آن را براى او بازگو کرد و از قسمت دیگر خوددارى نمود هنگامى که پیامبر همسرش را از آن خبر داد، گفت: «چه کسى تو را از این راز آگاه ساخت؟» فرمود: «خداوند عالم و آگاه مرا با خبر ساخت!».
اگر شما (همسران پیامبر) از کار خود توبه کنید (به نفع شماست، زیرا) دلهایتان از حق منحرف گشته و اگر بر ضدّ او دست به دست هم دهید، (کارى از پیش نخواهید برد) زیرا خداوند یاور اوست و همچنین جبرئیل و مؤمنان صالح، و فرشتگان بعد از آنان پشتیبان اویند.
امید است که اگر او شما را طلاق دهد، پروردگارش به جاى شما همسرانى بهتر براى او قرار دهد، همسرانى مسلمان، مؤمن، متواضع، توبه کار، عابد، هجرتکننده، زنانى غیر باکره و باکره!
شیعه و سنى اتفاق دارند که این آیات در باره عائشه و حفصه نازل شده است؛ چنانچه محمد بن اسماعیل بخارى در صحیح خود مى‌نویسد:
حدثنی الْحَسَنُ بن مُحَمَّدِ بن صَبَّاحٍ حدثنا حَجَّاجٌ عن بن جُرَیْجٍ قال زَعَمَ عَطَاءٌ أَنَّهُ سمع عُبَیْدَ بن عُمَیْرٍ یقول: سمعت عَائِشَةَ رضی الله عنها أَنَّ النبی صلى الله علیه وسلم کان یَمْکُثُ عِنْدَ زَیْنَبَ بِنْتِ جَحْشٍ وَیَشْرَبُ عِنْدَهَا عَسَلًا فَتَوَاصَیْتُ أنا وَحَفْصَةُ أَنَّ أَیَّتَنَا دخل علیها النبی صلى الله علیه وسلم فَلْتَقُلْ إنی أَجِدُ مِنْکَ رِیحَ مَغَافِیرَ أَکَلْتَ مَغَافِیرَ .
فَدَخَلَ على إِحْدَاهُمَا فقالت له: ذلک. فقال: لَا بَلْ شَرِبْتُ عَسَلًا عِنْدَ زَیْنَبَ بِنْتِ جَحْشٍ وَلَنْ أَعُودَ له. فَنَزَلَتْ «یا أَیُّهَا النبی لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ الله لک» إلى «إن تَتُوبَا إلى اللَّهِ» لِعَائِشَةَ وَحَفْصَةَ «وَإِذْ أَسَرَّ النبی إلى بَعْضِ أَزْوَاجِهِ» لِقَوْلِهِ بَلْ شَرِبْتُ عَسَلًا.
عبید بن عمیر مى‌گوید: از عائشده شنیدم که گفت: رسول خدا (ص) پیش زینب بنت حجش مى‌ماند و (شربت) عسل مى‌نوشید، من و حفصه بایکدیگر قرار گذاشتیم که رسول خدا پیش هر کدام از ما که آمد به او بگوئیم : از تو بوى مغافیر به مشام ما مى‌رسد، آیا مغافیر خورده‌ای؟ رسول خدا پیش یکى از آنها آمد و او همین را گفت. رسول خدا فرمود: نه بلکه در خانه زینب بنت جحش عسل خورده‌ام؛ ولى دیگر تکرار نمى‌کنم؛ پس این ایه نازل شد « یا ایها النبى ...» .
البخاری الجعفی، محمد بن إسماعیل أبو عبدالله (متوفای256هـ)، صحیح البخاری، ج 5، ص 4964، ح4966، کِتَاب الطَّلَاقِ، بَاب «لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ الله لک»، تحقیق د. مصطفى دیب البغا، ناشر: دار ابن کثیر، الیمامة - بیروت، الطبعة: الثالثة، 1407 هـ – 1987م.
معنای مغافیر:
مغافیر، صمغى بود که از درختى به نام «رمث» یا «عُرفط» تراوش مى‌کرد؛ هرچند که بسیار شیرین بود؛ ولى بوى نامناسب و کریهى داشت.
ابو منصور ازهرى در تهذیب اللغة مى‌نویسد:
المغافیر : صمغ یسیل من شجر العرفط حُلو ، غیر أن رائحته لیست بطیّبة.
مغافیر، صمغ شیرینى است که از درخت عرفط سرازیر؛ ولى بوى خوشى ندارد.
الأزهری، ابومنصور محمد بن أحمد (متوفای: 370هـ)، تهذیب اللغة، ج 3، ص 222، تحقیق: محمد عوض مرعب، ناشر: دار إحیاء التراث العربی - بیروت، الطبعة: الأولى، 2001م.
و ابن حجر عسقلانى در شرح صحیح بخارى در باره معناى مغافیر مى‌نویسد:
والمغفور صمغ حلو له رائحة کریهة وذکر البخاری أن المغفور شبیه بالصمغ یکون فی الرمث بکسر الراء وسکون المیم بعدها مثلثة وهو من الشجر التی ترعاها الإبل وهو من الحمض وفی الصمغ المذکور حلاوة یقال اغفر الرمث إذا ظهر ذلک فیه .
مغفور صمغ شیرینى است که بوى بدى دارد، بخارى گفته: مغفور شبیه صمغ است که در در «رِمْث» یافت مى‌شود و آن درخى است که شتر از آن مى‌خورد و ترش است . در این صمغى شیرینى است که به آن «اغفر الرمث» در آن هنگام که بر (تنه) آن ظاهر مى‌شود، گفته مى‌شود .
العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر ابوالفضل (متوفای852 هـ)، فتح الباری شرح صحیح البخاری، ج 9، ص 377، تحقیق: محب الدین الخطیب، ناشر: دار المعرفة - بیروت.
بخارى در روایت دیگر به نقل از خلیفه دوم مى‌نویسد که آن دو زنى که بر ضد رسول خدا همپیمان شده بودند، عائشه و حفصه بودند:
حدثنا عَلِیٌّ حدثنا سُفْیَانُ حدثنا یحیى بن سَعِیدٍ قال سمعت عُبَیْدَ بن حُنَیْنٍ قال سمعت بن عَبَّاسٍ رضی الله عنهما یقول أَرَدْتُ أَنْ أَسْأَلَ عُمَرَ فقلت یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ من الْمَرْأَتَانِ اللَّتَانِ تَظَاهَرَتَا على رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم فما أَتْمَمْتُ کَلَامِی حتى قال عَائِشَةُ وَحَفْصَةُ.
از ابن عباس نقل شده است که مى‌گفت: مى‌خواستم از عمر سؤال کنم که اى امیرمؤمنان ! آن دو زنى که بر ضدّ رسول خدا (ص) همپیمان شدند، چه کسانى بودند؟ سخنم را تمام نکرده بودم که عمر گفت: حفصه و عائشه بودند.
البخاری الجعفی، محمد بن إسماعیل أبو عبدالله (متوفای256هـ)، صحیح البخاری، ج 4، ص 1868، ح4630، کِتَاب التفسیر ، بَاب: وَإِذْ أَسَرَّ النبی إلى بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِیثًا، تحقیق د. مصطفى دیب البغا، ناشر: دار ابن کثیر، الیمامة - بیروت، الطبعة: الثالثة، 1407 هـ – 1987م.
و در جائى دیگر مى‌نویسد:
عَنْ عُبَیْدِ بْنِ حُنَیْن، أَنَّهُ سَمِعَ ابْنَ عَبَّاس رضى الله عنهما یُحَدِّثُ أَنَّهُ قَالَ مَکَثْتُ سَنَةً أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ عَنْ آیَة، فَمَا أَسْتَطِیعُ أَنْ أَسْأَلَهُ هَیْبَةً لَهُ. حَتَّى خَرَجَ حَاجًّا فَخَرَجْتُ مَعَهُ فَلَمَّا رَجَعْتُ وَکُنَّا بِبَعْضِ الطَّرِیقِ عَدَلَ إِلَى الأَرَاکِ لِحَاجَة لَهُ قَالَ: فَوَقَفْتُ لَهُ حَتَّى فَرَغَ سِرْتُ مَعَهُ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَنِ اللَّتَانِ تَظَاهَرَتَا عَلَى النَّبِیِّ صلى الله علیه وسلم مِنْ أَزْوَاجِهِ فَقَالَ تِلْکَ حَفْصَةُ وَعَائِشَةُ. قَالَ فَقُلْتُ وَاللَّهِ إِنْ کُنْتُ لأُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ هَذَا مُنْذُ سَنَة، فَمَا أَسْتَطِیعُ هَیْبَةً لَکَ.
ابن عباس مى‌گوید: یک سال منتظر ماندم تا شاید بتوانم از عمر در باره یک آیه قرآن چیزى بپرسم؛ ولى نتوانستم؛ چون ترس از عمر اجازه نمى‌داد.
تا اینکه قصد سفر حج کرد، من نیز با او همراه شدم، هنگام بازگشت، در میان راه براى قضاى حاجت به طرف محل پر درختى رفت، من ایستادم تا او فارغ شد، به او ملحق شدم و گفتم: اى امیر مؤمنان! آن دو زنى که از بین زنان رسول خدا براى مقابله با آن حضرت پشت به پشت هم دادند (هم پیمان شدند) چه کسانى بودند؟ عمر گفت: آن دو حفصه و عائشه هستند.
گفتم: قسم به خدا یک سال است که مى‌خواستم این سؤال را از تو بپرسم؛ اما ترس از تو اجازه نمى‌داد.
البخاری الجعفی، محمد بن إسماعیل أبو عبدالله (متوفای256هـ)، صحیح البخاری، ج 4، ص 1866، ح4629، کتاب التفسیر، بَاب تَبْتَغِی مرضات أَزْوَاجِکَ، تحقیق د. مصطفى دیب البغا، ناشر: دار ابن کثیر، الیمامة - بیروت، الطبعة: الثالثة، 1407 هـ – 1987م.
و باز در جاى دیگر نقل مى‌کند:
حدثنا سُلَیْمَانُ بن حَرْبٍ حدثنا حَمَّادُ بن زَیْدٍ عن یحیى بن سَعِیدٍ عن عُبَیْدِ بن حُنَیْنٍ عن بن عَبَّاسٍ رضی الله عنهما قال لَبِثْتُ سَنَةً وأنا أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَ عُمَرَ عن الْمَرْأَتَیْنِ اللَّتَیْنِ تَظَاهَرَتَا على النبی صلى الله علیه وسلم فَجَعَلْتُ أَهَابُهُ فَنَزَلَ یَوْمًا مَنْزِلًا فَدَخَلَ الْأَرَاکَ فلما خَرَجَ سَأَلْتُهُ فقال عَائِشَةُ وَحَفْصَةُ.
از ابن عباس نقل شده است که یکسال صبر کردم تا از عمر سال کنم که آن دو زنى که بر ضدّ رسول خدا همپیمان شده بودند، چه کسانى بودند؟ اما از ترس او نمى‌توانستم؛ تا این که روزى به منزلى رسیدیم و عمر وارد محل پُر درختى (براى قضاى حاجت) شد و هنگامى خارج شد سؤالم را مطرح کردم و او گفت: آن دو زن عائشه و حفصه بودند.
البخاری الجعفی، محمد بن إسماعیل أبو عبدالله (متوفای256هـ)، صحیح البخاری، ج 5، ص 2197، ح5505، کِتَاب اللِّبَاسِ ، بَاب ما کان النبی صلى الله علیه وسلم یَتَجَوَّزُ من اللِّبَاسِ وَالْبُسْطِ، تحقیق د. مصطفى دیب البغا، ناشر: دار ابن کثیر، الیمامة - بیروت، الطبعة: الثالثة، 1407 هـ – 1987م.
مسلم نیشابورى نیز همین روایت را در صحیح خود به صورت دیگرى نقل کرده است :
وحدثنا أبو بَکْرِ بن أبی شَیْبَةَ وَزُهَیْرُ بن حَرْبٍ واللفظ لِأَبِی بَکْرٍ قالا حدثنا سُفْیَانُ بن عُیَیْنَةَ عن یحیى بن سَعِیدٍ سمع عُبَیْدَ بن حُنَیْنٍ وهو مولى الْعَبَّاسِ قال سمعت بن عَبَّاسٍ یقول کنت أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَ عُمَرَ عن الْمَرْأَتَیْنِ اللَّتَیْنِ تَظَاهَرَتَا على عَهْدِ رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم فَلَبِثْتُ سَنَةً ما أَجِدُ له مَوْضِعًا حتى صَحِبْتُهُ إلى مَکَّةَ فلما کان بِمَرِّ الظَّهْرَانِ ذَهَبَ یقضى حَاجَتَهُ فقال أَدْرِکْنِی بِإِدَاوَةٍ من مَاءٍ فَأَتَیْتُهُ بها فلما قَضَى حَاجَتَهُ وَرَجَعَ ذَهَبْتُ أَصُبُّ علیه وَذَکَرْتُ فقلت له یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ من الْمَرْأَتَانِ فما قَضَیْتُ کَلَامِی حتى قال عَائِشَةُ وَحَفْصَةُ.
از ابن عباس نقل شده است که مى‌گفت: مى‌خواستم از عمر سؤال کنم که آن دو زنى که بر ضدّ رسول خدا همپیمان شده بودند، چه کسانى بودند؛ یکسال صبر کردم و مکان مناسبى پیدا نمى‌شد؛ تا این که در مسافرت مکه همراه او شدم، وقتى به منطقه مر الظهران رسیدیم، عمر براى قضاى حاجت رفت؛ سپس گفت: برایم آب بیاور و من براى او آب بردم، وقتى کارش تمام شد و برگشت پیش او رفتم و سؤالم را مطرح کردم ، سخنم به پایان نرسیده بود که عمر گفت: آن دو زن عائشه و حفصه بودند.
النیسابوری، مسلم بن الحجاج أبو الحسین القشیری (متوفای261هـ)، صحیح مسلم، ج 2، ص 1110، ح1479، کِتَاب الطَّلَاقِ، بَاب فی الْإِیلَاءِ وَاعْتِزَالِ النِّسَاءِ وَتَخْیِیرِهِنَّ وَقَوْلِهِ تَعَالَى وَإِنْ تَظَاهَرَا علیه، تحقیق محمد فؤاد عبد الباقی، ناشر: دار إحیاء التراث العربی - بیروت.
طبرى در تفسیر این آیات مى‌نویسد:
عن بن عباس قوله «یَأَیهَُّا النَّبىُِّ لِمَ تحَُرِّمُ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَکَ» إلى قوله « وَهُوَ الْعَلِیمُ الحَْکِیمُ» قال کانت حفصة وعائشة متحابتین وکانتا زوجتی النبی صلى الله علیه وسلم فذهبت حفصة إلى أبیها فتحدثت عنده فأرسل النبی صلى الله علیه وسلم إلى جاریته فظلت معه فی بیت حفصة وکان الیوم الذی یأتی فیه عائشة فرجعت حفصة فوجدتهما فی بیتها فجعلت تنتظر خروجها وغارت غیرة شدیدة فأخرج رسول الله صلى الله علیه وسلم جاریته ودخلت حفصة فقالت قد رأیت من کان عندک والله لقد سؤتنی فقال النبی صلى الله علیه وسلم والله لأرضینک فإنی مسر إلیک سرا فاحفظیه قالت ما هو قال إنی أشهدک أن سریتی هذه علی حرام رضا لک.
وکانت حفصة وعائشة تظاهران على نساء النبی صلى الله علیه وسلم فانطلقت حفصة إلى عائشة فأسرت إلیها أن أبشری إن النبی صلى الله علیه وسلم قد حرم علیه فتاته فلما أخبرت بسر النبی صلى الله علیه وسلم أظهر الله عز وجل النبی صلى الله علیه وسلم فأنزل الله على رسوله لما تظاهرتا علیه یا أیها النبی لم تحرم ماأحل الله لک تبتغی مرضاة أزواجک إلى قوله وهو العلیم الحکیم.
از ابن عباس در تفسیر این آیه «یا ایها النبى ...» نقل شده است که گفت: عائشه و حفصه یکدیگر را دوست مى‌داشتند و هر دو همسر رسول خدا بودند . حفصه پیش پدرش رفته تا با او سخن بگوید، در این زمان رسول خدا یکى از کنیزان خود را خواست و با او در خانه حفصه ماندند و آن روزى بود که عائشه (پیش رسول خدا) مى‌آمد. حفصه وقتى برگشت رسول خدا و آن کنیز را در خانه خود یافت، منتظر خروج آنها ماند و حسادت او به شدت به جوش آمد، وقتى رسول خدا کنیزش را فرستاد، حفصه وارد شد و گفت: من آن کسى را که نزد تو بودم دیدم، به خدا قسم که مرا ناراحت کردی، رسول خدا صلى الله علیه وآله فرمود: به خدا سوگند که تو را راضى خواهم کرد، من رازى با تو در میان مى‌گذارم، آن را حفظ کن، حفصه گفت: آن راز چیست؟ فرمود: من پیش تو شهادت مى‌دهم که به خاطر رضایت تو همخوابى با او بر من حرام باشد.
حفصه و عائشه که علیه زنان رسول خدا همدست بودند، پس حفصه پیش عائشه رفت و راز را با او در میان گذاشت و گفت: بشارت باد که رسول خدا همخوابى با کنیزان را بر خود حرام کرد. وقتى راز رسول خدا را فاش کرد، خداوند رسولش را از این قضیه آگاه کرد و هنگامى که آن دو بر ضدّ رسول خدا همدست شدند، خداوند این آیه را نازل کرد که اى پیامبر! چرا چیزى را که خدا بر تو حلال کرده به خاطر جلب رضایت همسرانت بر خود حرام مى‌کنى؟! ... .
الطبری، أبی جعفر محمد بن جریر (متوفای 310هـ)، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، ج 28، ص 2197 ، ناشر: دار الفکر، بیروت – 1405هـ
قرطبى، مفسر مشهور اهل سنت در تفسیر این آیات مى‌نویسد:
قوله تعالى : « إِن تَتُوبَا إِلىَ اللَّهِ» یعنی حفصة وعائشة حثهما على التوبة على ما کان منهما من المیل إلى خلاف محبة رسول الله (ص) «فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُمَا» أی زاغت ومالت عن الحق وهو أنهما أحبتا ما کره النبی ...
قوله تعالى: « وَإِنْ تَظاهَرا عَلَیْهِ» أی تتظاهرا وتتعاونا على النبی صلى الله علیه وسلم بالمعصیة والایذاء.
این سخن خداوند « اگر آن دو توبه کنند به سوى خداوند» یعنى حفصه و عائشه که خداوند آن را براى توبه تحریک مى‌کند؛ چرا که آنها بر انجام چیزى که رسول خدا صلى الله علیه وآله آنها را دوست نداشت تمایل پیدا کردند . فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُمَا ؛ یعنى آنها از حق منحرف شده و چیزى را دوست داشتند که رسول خدا آن را دوست نداشت ... .
معنى این فرمایش خداوند: ( وإن تظاهرا علیه ) این است که اگر شما دو نفر به کمک یکدیگر پیامبر را با نا فرمانى واذیت وآزار مورد بى مهرى قرار دهید.
الأنصاری القرطبی، أبو عبد الله محمد بن أحمد (متوفای671، الجامع لأحکام القرآن، ج 18، ص 189، ذیل آیه، ناشر: دار الشعب – القاهرة.
رسول خدا (ص) یکماه با عائشه و حفصه قهر کرد:
قرطبى در جاى دیگر در باره نهایت مدت قهر کردن تصریح مى‌کند که رسول خدا صلى الله علیه وآله، به خاطر همپیمان شدن عائشه و حفصه علیه آن حضرت ، یک ماه با آن دو قهر بوده است :
وهذا الهجر غایته عند العلماء شهر کما فعل النبی صلى الله علیه وسلم حین أسر إلى حفصة فأفشته إلى عائشة وتظاهرتا علیه.
نهایت قهر کردن با دیگران از دیدگاه علما یک ماه است؛ چنانچه رسول خدا در هنگامى حفصه راز آن حضرت را پیش عائشه فاش کرد و آنها علیه رسول خدا همپیمان شدند، این چنین کرد.
الأنصاری القرطبی، أبو عبد الله محمد بن أحمد (متوفای671، الجامع لأحکام القرآن، ج 5، ص 172، ناشر: دار الشعب – القاهرة.
تشبیه عائشه و حفصه به زنان نوح و لوط
بسیارى از مفسران اهل سنت در ذیل آیه ، عائشه و حفصه را با زنان نوح و لوط مقایسه و تشبیه کرده‌اند که ما در این جا به گفته یکى از آنها اشاره مى‌کنیم ؛ هر چند که در بررسى آیه بعدى گفتارهاى دیگرى نیز نقل خواهد شد .
سمرقندى از مفسران شهیر اهل سنت در تفسیر بحر العلوم مى‌نویسد:
ثم قال « وَإِنْ تَظاهَرا عَلَیْهِ» یعنی تعاونا على أذاه ومعصیته فیکون مثلکما کمثل امرأة نوح وامرأة لوط تعملان عملا تؤذیان بذلک رسول الله صلى الله علیه وسلم.
( وإن تظاهرا علیه ) یعنى با کمک همدیگر رسول خدا را اذیت یا نافرمانى کنید، که در این صورت داستان شما همانند داستان همسر نوح و لوط خواهد بود که با اعمالشان پیامبر خدا را اذیت مى‌کردند.
السمرقندی، نصر بن محمد بن أحمد أبو اللیث (متوفای367 هـ)، تفسیر السمرقندی المسمى بحر العلوم، ج 3، ص 446، ذیل آیه، تحقیق: د. محمود مطرجی، ناشر: دار الفکر - بیروت.
آزار و اذیت رسول خدا توسط عائشه و حفصه:
مسلم نیشابورى به نقل از عمر بن الخطاب مى‌نویسد که عائشه و حفصه با همپیمانى خود بر ضدّ رسول خدا صلى الله علیه وآله آن حضرت را اذیت کرده بودند:
فَدَخَلْتُ عَلَى عَائِشَةَ فَقُلْتُ یَا بِنْتَ أَبِی بَکْر أَقَدْ بَلَغَ مِنْ شَأْنِکِ أَنْ تُؤْذِی رَسُولَ اللَّهِ صلى الله علیه وسلم فَقَالَتْ مَا لِی وَمَا لَکَ یَا ابْنَ الْخَطَّابِ عَلَیْکَ بِعَیْبَتِکَ. قَالَ فَدَخَلْتُ عَلَى حَفْصَةَ بِنْتِ عُمَرَ فَقُلْتُ لَهَا یَا حَفْصَةُ أَقَدْ بَلَغَ مِنْ شَأْنِکِ أَنْ تُؤْذِی رَسُولَ اللَّهِ صلى الله علیه وسلم وَاللَّهِ لَقَدْ عَلِمْتِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله علیه وسلم لاَ یُحِبُّکِ. وَلَوْلاَ أَنَا لَطَلَّقَکِ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله علیه وسلم.
نزد عائشه رفتم، گفتم: اى دختر ابوبکر کارت به آن‌جا رسیده است که رسول خدا را اذیت مى‌کنى؟! گفت: اى پسر خطاب! تو با من چه کار داری؟ به فکر مشکلات دختر خودت باش! سپس نزد حفصه رفتم و گفتم: چرا پیامبر خدا را اذیت مى‌کنى؟ به خدا سوگند خودت مى‌دانى که رسول خدا (ص) تو را دوست ندارد و اگر من نبودم تو را طلاق مى‌داد.
النیسابوری، مسلم بن الحجاج أبو الحسین القشیری (متوفای261هـ)، صحیح مسلم، ج 2، ص 1105، ح1479، کتاب الطلاق، باب فِی الإِیلاَءِ وَاعْتِزَالِ النِّسَاءِ وَتَخْیِیرِهِنَّ وَقَوْلِهِ تَعَالَى ( وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَیْهِ )، تحقیق محمد فؤاد عبد الباقی، ناشر: دار إحیاء التراث العربی - بیروت.
با توجه به حرمت قطعى آزار و اذیت رسول خدا، حال سؤال ما از علما و دانشمندان اهل سنت این است که جواب شما از این روایات چیست؟
آیا این اذیت و آزارى که توسط عائشه و حفصه انجام شد مصداق این آیه از قرآن کریم نیست که خداوند مى‌فرماید:
إِنَّ الَّذینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَالْآخِرَةِ وَأَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهینا. الأحزاب/57.
آنها که خدا و پیامبرش را آزار مىدهند، خداوند آنان را از رحمت خود در دنیا و آخرت دور ساخته، و براى آنها عذاب خوارکنندهاى آماده کرده است.
امیدواریم که علماى اهل سنت جواب صریح و قانع کننده‌اى از این روایات داشته باشند.